Humphrey de la Croix

Woord vooraf
In dit artikel bespreek ik hoe de Japanse bezetter de Japanisering van de voormalige kolonie Nederlands-Indië via media vorm gaf. De sterkste vorm was feitelijk via  onderwijs en vorming was onderwijs in de brede zin. Niet alleen door in de lessen op school de Japanse waarden, normen en ideologie te verwerken. Met name de para-militaire opleidingen van jongeren zouden een volkomen afkeer van kolonisator Nederland teweegbrengen. En zo sterk dat de Japanners als bevrijders werden gezien, niet als de nieuwe kolonisator.

De ‘Groot Oostaziatische Gemeenschappelijke Welvaartssfeer’ als Japan’s vals toekomstbeeld voor Zuidoost-Azië

Japan noemde de val van Nederlands-Indië toen het KNIL capituleerde op 8 maart 1942, de bevrijding van de kolonie. De volken van de archipel waren door mede-Aziaten verlost van het westerse, Nederlandse juk. Voor de inheemse bevolking van was een einde gekomen aan de behandeling als inferieure mensen door de westerse kolonisator Nederland als inferieure volkeren. Het tijdperk van Azië voor de Aziaten was aangebroken. Met de bezetting van Indo-China, Maleisië en Birma had Japan ook al Frankrijk en Groot-Brittannië nederlagen bezorgd. 1)

Japan was zich er goed van bewust dat in Nederlands-Indië de nationalistische bewegingen die vanaf ongeveer 1910 in Indië waren opgekomen, de Nederlandse nederlaag van harte verwelkomden. Dat is dan ook te zien op vaak geënsceneerde foto’s waarop de Indonesiërs de Japanners binnenhaalden als de Aziatische “broeders”. Het Nederlandse juk zou van hun schouders afvallen. 2)

Japan is een grote machtsfactor geworden (1890-1937)
Rond 1900 Japan was in nog geen halve eeuw een moderne westerse industriële economie en militaire macht geworden. De overwinning in de oorlog met Rusland 1904-1905 bracht in het Westen een schok teweeg. Een Aziatisch land had voor het eerst in de moderne tijd een groot Europees land verslagen. 3)
Al gauw daarna brak in het Westen het besef door dat Japan een bedreiging van hun koloniën was geworden. In Nederlands-Indië ontstond onrust als mogelijk doelwit van Japanse expansie. Japan had weinig grondstoffen en liet al vaker de blik werpen op Nederlands-Indië met zijn voorraden aan aardolie, kolen en rubber, en vruchtbare rijstvelden. 4)
Het Indisch Gouvernement maakte plannen voor een sterkere defensie en vond vooral een grote uitbreiding van de marine noodzakelijk. Dat plan kwam er niet door vanwege de torenhoge kosten. Een ander plan om het Nederlands-Indisch Leger te versterken met ‘inlandse’ soldaten stuitte op de vrees dat Indonesiërs dan in staat werden gesteld het bewind over de kolonie over te nemen. 5)
Aan de vooravond van de oorlog was Indië begonnen met zich militair te versterken. Dat was echter te laat. Alle hoop en verwachting was gevestigd op hulp van de grote landen Groot-Brittannië, Frankrijk en de VS. En natuurlijk op de neutraliteitspolitiek. De dag na de aanval op Pearl Harbor verklaarde Nederlands-Indië als eerste land na de VS, Japan de oorlog. 6)

Het Japanse grotere plan voor Oost-Azië: de ontstaansgeschiedenis
Vóór de Tweede Wereldoorlog maakten politieke en militaire leiders plannen voor een groot Aziatisch rijk onder Japan. In essentie was dat geopolitiek gezien een tegenmacht voor de dominante westerse aanwezigheid in China, Frans Indo-China, Maleisië en Singapore, Birma, Thailand en ten slotte Nederlands-Indië.
Japanse leiders cultiveerden een hernieuwd zelfbewustzijn als staat en volk. Militaire en economische successen hadden een versterkt nationalisme doen ontstaan. Na eeuwen van stagnatie. Met het zich omvormen tot een groot machtig rijk was de Japanse cultuur gered, van zowel de eigen stagnatie als van de westerse dominantie. Elimineren van die dominantie zou alle volken van het nieuwe rijk welvaart brengen. 7)

Een grote Aziatische gemeenschap 
De “Groot-Aziatische Welvaartssfeer” was een ideologisch project dat een pan-Aziatische eenheid onder Japanse leiding voorstond. Het werd voorgesteld als een bevrijdingsbeweging voor Aziatische landen die onder Europese koloniale overheersing stonden.
In eerste instantie komt de gedachte op van een soort Europese Unie. Versterken van welvaart en borging van vrede als belangrijkste doelen. Bij nader inzien bouwde Japan aan een eigen imperium vergelijkbaar met de grote westerse mogendheden Groot-Brittannië, Frankrijk, de VS en Nederland. En dat was niet door landen uit te nodigen samen die unie op te zetten.
Wat speelde daarbij? De Japanse leiders beschouwden hun volk en ras als superieur, in ieder geval in Azië. Het land voelde zich echter zwaar gekrenkt omdat de westerse mogendheden het land niet als gelijkwaardig wilden beschouwen. Dat bleek uit concrete stappen zoals het grip willen houden op de groei van de Japanse marine. En het open houden van China als een open gebied waarmee het Westen vrij handel kon drijven. Dus niet een voor Japan exclusief territorium in de regio. 8)

De verhouding met de grote westerse landen bekoelde daardoor en Japan maakte van de vervreemding gebruik door opbouw van de strijdmacht en uiteindelijk door in 1937 een veroveringsoorlog in China te beginnen. Dat alles onder de steeds doorzichtiger dekmantel van het streven naar de gezamenlijke welvaartssfeer met militair geweld.
In Nederlands-Indië was dat zéker opgevallen. Al enige tijd vóór de oorlog uitbrak zonden Japanse radiozenders anti-Nederlandse propaganda uit om zo de harten te winnen van de nationalisten in Indië en om onder de gehele bevolking anti-Nederlandse sentimenten te zaaien. 9)
Hoe die welvaart er zou uitzien was niet duidelijk. Het bleef bij woorden als gezamenlijk zonder westerse overheersing zelfvoorzienend zijn. Zelfs een aanduiding van concrete verbeterde vooruitzichten ontbrak.

Nederlands-Indië bezet: de harten van de Indonesiërs en Indo’s winnen
Nederlanders en een deel van de Indo-Europeanen (Indische Nederlanders) verdwenen uit het straatbeeld nadat ze in interneringskampen waren opgesloten. De Indo-Europeanen die als (meer) Aziatisch konden doorgaan bleven er buiten. Zij hadden het niet veel beter dan de geïnterneerden.
De Japanners trachtten de Indo-Europeanen aan hun kant te krijgen en appelleerden aan hen als mede-Aziaten. Dat is de bezetter niet gelukt omdat de Indo-Europeanen loyaal bleven aan Nederland en zichzelf vooral als Nederlanders identificeerden. 10)

De Tiga A campagne (1942)
Voor de “gewone” Indonesiërs was de grootste merkbare verandering dat de Nederlanders en ook een deel van de Indo-Europeanen uit het straatbeeld verdwenen. Mannen waren in krijgsgevangenschap en gezinnen werden geïnterneerd. De komst van de Japanners betekende voor de leiders en aanhangers van het Indonesisch nationalisme perspectief op zelfstandigheid. De Japanners hadden de kolonisator immers uitgeschakeld en had gezegd dat ze de Indonesiërs zouden helpen zichzelf te besturen. De feitelijke samenwerking en bijdragen aan de Japanse oorlogsinspanning door levering van grondstoffen en vooral arbeid (vaak gedwongen of gedwongen “vrijwillig”) zou Nederland later als collaboratie zien. Soekarno en Hatta die de onafhankelijkheid uitriepen op 17 augustus 1945 (Proklamasi “Indonesia Merdeka”) waren daardoor collaborateurs. 11)

Al vroeg begon de bezetter met een campagne om de bevolking voor zich te winnen.
Dat gebeurde onder de leuze: “Japan de leider van Azië, Japan het licht van Azië, Japan de bevrijder van Azië. In het Maleis: ‘Tjahaja Asia Nipon, Pelindoeng Asia hipon, Pemimpin Asia hipon’. De Tiga A-actie legde geen druk op en stelde eigenlijk voor dat de bevolking gerust moest stellen dat ze veilig was en er door Japan betere tijden waren aangebroken.
De campagne bereikte niet dat Indo-Europeanen massaal Japan gingen steunen. Integendeel, ze bleven Nederland trouw. 12)

Propagandafilms
De Japanners maakten in de oorlog propagandafilms om de bevolking van Nederlands-Indië voor zich te winnen. Daarbij maakten ze gebruik van Nederlanders die  konden filmen, regisseren en vertonen. Dat deden ze onder dwang. Een bekende is Jan Cornelis Mol (1891-1954) die tot de bezetting een gewaardeerd fotograaf en filmer was.
De Senendu was de propaganda-afdeling van het Japanse militaire bestuur beschikte aanvankelijk niet over deze grote deskundigheid. J.C. Mol kreeg de opdracht weekjournaals te maken. Later interneerde de bezetter hem. 13)
Deze films zijn overgedragen aan Nederland en vervolgens gearchiveerd bij het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, NIOD.
Het Instituut voor beeld & geluid in Hilversum heeft van een 70-tal films een compilatie gemaakt.

Geschreven media: Djawa Baroe en Sinar Matahari
Deze twee periodieken kwamen frequent uit. Sinar Matahari was in het Maleis geschreven om zoveel mogelijk Indonesiërs te bereiken. Het blad verscheen twee keer per week.14)
Djawa Baroe was een tijdschrift dat tweewekelijks verscheen. Het blad bevatte veel foto’s en andere illustraties en was aantrekkelijk om te lezen of te bekijken. Het blad was in het Japans en Bahasa Indonesia geschreven.
De 6 terugkerende thema’s waren:

• de vriendschap tussen het Japanse volk en de Indonesiërs
• positieve informatie over de macht en kracht van de Japanse strijdkrachten
• het verheerlijken van het nationalisme
• de voorbereidingen op oorlogvoering
• het kwaadaardige karakter van het Westen
• de rol van vrouwen in samenleving en entertainment.

Naarmate de oorlog slechter voor Japan verliep, publiceerde de redactie meer op de verre toekomst gerichte doelen. Het was een soort zelfcensuur waarbij actueel slecht nieuws over de oorlog aan de lezers werd onthouden. De bezetter wilde nu vooral het psychologisch effect bereiken dat de Indonesiërs zich geheel met Japan verbonden voelden. Japanisering van de volken van de archipel was het ultieme doel. Het Japanse bestuur besefte dat het een langdurig proces was. 15)
Muziek als propagandamiddel
De Japanse propaganda zette strijdliederen en andere muziek in om de Japanisering en overgave aan Japan te bevorderen.

‘Bekerdja’ was een Japans propagandalied gezongen door mannelijke en vrouwelijke vocalen. Het is een lofzang op het werken aan productie in fabrieken, op het land en in de visvangst. Werken leidt tot eenheid en een geluksgevoel.
Deze lofzang stond in schril contrast tot de vaak gedwongen en harde arbeid die ten koste is gegaan van de voedselproductie voor de eigen behoeften van persoon en gezin. Hard werken was vooral bedoeld voor leveren aan de bezetter. De inheemse bevolking verloor veel mensen door honger en gezondheid die erg verslechterde.

Films bij de werving van arbeid
Onderstaand filmpje geeft een impressie hoe Soekarno samen met vele andere mannen zich aanmeldt om romusha (arbeider in Japanse dienst) te worden. De film vertelt natuurlijk niet dat Soekarno feitelijk niet als zodanig zou gaan werken. Pure propaganda. Aan de kleding is niet te zien dat het om arme mensen ging die wanhopig werk zochten.
Vele romusha bezweken aan het zware werk van spoorwegen, wegen en vliegvelden aanleggen. Vrouwen konden worden gedwongen tot prostitutie.Daartoe gelokt door het valse vooruitzicht van geregeld loon, voeding en huisvesting. De omstandigheden grensden aan die van slavernij. In de praktijk zijn er naar (lage) schatting 100.000 romusha overleden op een totaal van 4-10 miljoen ingezette mannen. 16)

Onderdrukking, armoede, hongersnood, dwangarbeid en miljoenen doden
De Japanse tijd bracht alles behalve welvaart en geluk.Onderstaand filmpje laat romusha zien in december 1945. Zij wachten op repatriëring naar Java of andere eilanden. Duidelijk zichtbaar zijn de fysieke gevolgen van de onmenselijk zware arbeid aan de Birma-Siam spoorweg. Aan alles had het in 2 jaar ontbroken. Voedsel, goed voedsel, medicijnen en zorgmiddelen, menswaardige behandeling door de bewakers. het was er allemaal niet of zelden.

Rol van Japanisering: Indonesiërs voorbereid op de onafhankelijkheidsstrijd
De Japanners zijn er wel in geslaagd de nationalistische gevoelens te kanaliseren. Door jonge Indonesiërs para-militair op te voeden, later te trainen voor een strijd tegen de “vijand” (het Westen), hebben ze Indonesiërs een gevoel van eigenwaarde gegeven als tegenwicht tegen de vernederingen van het Nederlandse kolonialisme. Het is ook een gegeven dat de jonge Indonesiërs ontvankelijk waren voor een levenswijze van strijd, geweld en heldendom (jago: letterlijk het haantje, de macho). 17)
Anders dan in de Nederlandse tijd kregen Indonesiërs de kans zich tegen het kolonialisme te keren. Daarbij zagen ze niet dat de bezetter de nieuwe kolonisator was.
Dat het Nederlands bestuur vóór de oorlog de Indonesische nationalistische leiders had uitgeschakeld en verbannen betekende niet dat onder de bevolking de wens zelfstandig te worden was versterkt. Dusdanig dat de komst van de Japanners als een bevrijding werd gezien. De op militaire leest geschoeide vorming van de Indonesische jeugd uitte zich in de bersiap-maanden en daarna. Die jongeren waren de extreem anti-koloniale pemuda geworden. 18)

Epiloog
De “Groot-Aziatische Welvaartssfeer” was een ideologisch project  dat een pan-Aziatische eenheid onder Japanse leiding voorstond. Het werd voorgesteld als een bevrijdingsbeweging voor Aziatische landen die onder Europese koloniale overheersing stonden.
In eerste instantie komt de gedachte op van een soort Europese Unie. Versterken van welvaart en borging van vrede bleek echter niet het doel van Japan. Met geweld en onder valse voorwendselen was de werkelijkheid dat Japan de nieuwe kolonisator was.
Het klopt dat de westerse mogendheden en hun culturele dominantie waren geëlimineerd. Daarvoor in de plaats kwamen nieuwe wreedheden en een systematische uitbuiting van lokale gemeenschappen. Uitoefening van meedogenloos geweld, dwangarbeid, armoede en hongersnood onder de inheemse bevolking waren het gevolg.
De beloften van vrijheid en welvaart bleken een volkomen illusie te zijn. De grootschalige propaganda schetste een positief beeld van de “broederschap” met mede-Aziatisch volk Japan. Als diepere ‘laag’ was er sprake van een racistische, koloniale grondhouding. Die hield in dat de Japanners een superieur ras waren dat historisch onvermijdelijk de leiding moest nemen over de in zijn ogen primitieve en barbaarse Aziatische volken in hun imperium.
Kortom, de “Groot-Aziatische Welvaartssfeer” bleek een misleidend project dat vooral Japanse hegemonie voorstond, met rampzalige gevolgen voor de bezette landen zoals Nederlands-Indië.
De Japanse

---

Noten
1. L. de Jong (1984), pp. 892-1054.
2. https://library.tamucc.edu/exhibits/s/hist4350/page/propaganda
3. https://isgeschiedenis.nl/nieuws/japan-van-isolement-naar-wereldmacht
4. L. de Jong (1984), pp. 671-676.
5. https://www.indischhistorisch.nl/tweede/oorlog-en-bersiap/oorlog-en-bersiap-nederlands-indie-en-de-eerste-wereldoorlog-deel-2-de-beweging-indie-weerbaar-het-comite-indie-weerbaar-en-de-rol-van-indo-majoor-w-v-rhemrev/
6. L. de Jong (1984), pp. 723-725.
7. https://www.oorlogsbronnen.nl/bron/http%3A%2F%2Fwww.archieven.nl%2Fnl%2Fsearch-modonly%3Fmivast%3D298%26mizig%3D210%26miadt%3D298%26micode%3D402%26milang%3Dnl%26miview%3Dinv2%26minr%3D1470011
8. https://nl.wikipedia.org/wiki/Groot_Oost-Aziatische_Welvaartssfeer
9. Ibidem.
10. https://library.tamucc.edu/exhibits/s/hist4350/page/propaganda
11. H. Meijer (2004), pp. 201, 217 en 232.
12. H. Meijer (2004), pp. 230-231.
13. https://www.beeldengeluid.nl/tilt/jc-mol-nederlandse-filmpionier-japanse-propagandamaker
en: https://www.beeldengeluid.nl/tilt/de-gekleurde-bril-van-propaganda
14. https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Sinar%20Matahari
15. https://jurnal-iski.or.id/index.php/jkiski/article/view/358
en: https://digitalcollections.universiteitleiden.nl/view/item/3224365?solr_nav%5Bid%5D=7b79c98f2ba1f12ec511&solr_nav%5Bpage%5D=5782&solr_nav%5Boffset%5D=18#page/1/mode/1up
16. Rinzema-Admiraal (2008), pp. 114-116.
17. Sudjarwo, Een portret van de jongeren in onze revolutie, in: Abdul Wahid (2023), pp. 116-118. Ryadi Gunawan, De rol van de Jago in onze revolutie, in Abdul Wahid (2023), pp. 171-182.
18) Ibidem.

Literatuur
Mary van Delden, De republikeinse kampen in Nederlands-Indië, oktober 1945 – mei 1947. Orde in de chaos, Wageningen 2007.

H.W. van den Doel, Afscheid van Indië. De val van het Nederlandse imperiuem in Azië, Amsterdam 2001.

L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 11a. Nederlands-Indië. Eerste helft,’s Gravenhage 1984.

Harley Mathews, Propaganda in Java During the Greater East Asia Co-Prosperity Sphere. Propaganda as a Vehicle of Implementing the Greater East Asia Co-Prosperity Sphere.
URL: Propaganda in Java During the Greater East Asia Co-Prosperity Sphere · Narratives of World War II in the Pacific · Bell Library Exhibits 

Hans Meijer, In Indië geworteld. de twintigste eeuw, Amsterdam 2004.

W. Rinzema-Admiraal, Romusha van Java. Het laatste front 1942-1945, Bedum 2009.

Abdul Wahid (red.), Onze revolutie. Bloemlezing uit de Indonesische geschiedschrijving. Over de strijd voor de onafhankelijkheid, 1945-1949, Amsterdam 2023.

Internetbronnen
https://isgeschiedenis.nl/nieuws/japan-van-isolement-naar-wereldmacht

https://nl.wikipedia.org/wiki/Groot_Oost-Aziatische_Welvaartssfeer

https://www.indischhistorisch.nl/tweede/oorlog-en-bersiap/oorlog-en-bersiap-nederlands-indie-en-de-eerste-wereldoorlog-deel-2-de-beweging-indie-weerbaar-het-comite-indie-weerbaar-en-de-rol-van-indo-majoor-w-v-rhemrev/

https://www.tracesofwar.nl/news/10764/Soekarno-heeft-zijn-eigen-volksgenoten-in-handen-van-de-Japanners-gespeeld.htm

Krant Sinar Matahari: https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Sinar%20Matahari

Djawa Baroe: https://jurnal-iski.or.id/index.php/jkiski/article/view/358
en: https://digitalcollections.universiteitleiden.nl/view/item/3224365?solr_nav%5Bid%5D=7b79c98f2ba1f12ec511&solr_nav%5Bpage%5D=5782&solr_nav%5Boffset%5D=18#page/1/mode/1up