Humphrey de la Croix

De 20ste eeuw: de stad verandert snel en gaat er anders uitzien

In het ‘maandschrift’ Elsevier van 1928 schreef Johannes Tielrooy het artikel getiteld ‘Madjapahit’. Hij had een bezoek gebracht aan plaatsen als Trowulan om de restanten te bezoeken van het grote Javaanse rijk dat ruim vier eeuwen tevoren ophield te bestaan. Tielrooy leidde met de volgende woorden zijn artikel in:

“Op anderhalf uur rijdens van Soerabaia, ten Zuid-Westen: een langwerpig plaatsje, Modjokerto. Een paar rijen vierkante open hokjes: stapels kleine koopwaar en hurkende lieden, bruin of geel. In eens: een geweldig, ofschoon verdiepingloos gebouw met kolommen; terzij een auto met veel koper; in den voortuin Amor en Psyche (of was het Laokoon? in elk geval, de steensoort kan niet tegen het klimaat); en in de voorgalerij: drie chocola-kleurige stoelen met een petroleumlamp erboven.
Het huis van een rijken Chinees — op wien overigens niets te zeggen is, zoover ik weet, evenmin als op Modjokerto in zijn geheel. Maar dadelijk buiten Modjokerto begint een wijd en rustig landschap. Bergen op den achtergrond, donker-blauwe en wazige bergen.” 1)

Tielrooy was van 1926 tot 1932 leraar Frans geweest in Soerabaja (drie jaar), Weltevreden en Bandoeng. In latere publicaties heeft hij zich niet uitgelaten over zijn Indische periode. Uit dit fragment van zijn artikel lijkt hij niet bekend met Modjokerto en de regio. Hij lijkt er van op afstand naar te kijken en is nogal badinerend in het weergeven van zijn indruk van de stad. De toon is  zelfs denigrerend (niet ongewoon in de kolonie), in het bijzonder wanneer hij het heeft over de Indonesiërs en Chinezen. Het lijkt alsof hij had verwacht historische gebouwen aan te treffen gelet op de roemruchte geschiedenis van het voormalige Modjopahit.

Modjokerto stapt in de twintigste eeuw
Tielrooy was vooral cultuur-historisch geïnteresseerd in zijn omgeving. Oog voor de sociaal-economische dynamiek in de kolonie lijkt hij niet te hebben gehad. Zoals ik in mijn tweede artikel over Modjokerto beschreef, ontwikkelde de plaats zich vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw tot een regionaal economisch en administratief centrum. De komst van nieuwe bedrijven zorgde voor toeleveringsbedrijven, uitbreiding van het bestuur en natuurlijk het ambtenarenapparaat, de intensivering van de spoorwegen en wegverkeer, en diensten zoals banken, winkels, handelskantoren en onderwijs. Evenals andere plaatsen in de kolonie transformeerde Modjokerto van een rustige provinciestad met een agrarische basis naar een moderne met nieuwe  economische en maatschappelijke sectoren en functies. De stad kreeg ook de voorzieningen die de welvarende Europese inwoners wilden hebben om hun vrije tijd prettig te besteden. Al snel kwamen er een theater, sociëteit, bioscoop, eethuizen en tennisvelden. De eigenaars van de suikerfabrieken gaf daartoe royale financiële bijdragen of voorzieningen in natura zoals grond en personeel. In Modjokerto was het de familie Eschauzier die onder andere de oprichting en bouw van de Sociëteit Concordia mede mogelijk hebben gemaakt.

De hoogtijdagen van de kolonie 1900 – 1930
In dit derde artikel geef ik aandacht aan het leven in Modjokerto in de jaren tot aan de crisis van 1929. Deze eerste drie decennia van de twintigste vormden de hoogtijdagen van Nederlands-Indië.  Met de onderdrukking van de laatste Balinese opstand (‘puputan’) hadden de Nederlanders de gehele archipel gepacificeerd of beter gezegd onder controle gebracht. Economisch gezien was er een lange periode van groei die zich uitte in vergroting van de export en als gevolg daarvan nieuwe activiteiten in de bouw- en transportsector. Sociaal gezien had de Ethische Politiek de welvaart van de inheemse bevolking helpen verbeteren door toegankelijker gezondheidszorg, betere hygiënische omstandigheden en meer onderwijsvoorzieningen. In cultureel opzicht was er meer te doen in theaters en concertzalen, kwamen er artiesten uit Europa en Amerika, en waren de films uit dit laatste land niet meer weg te denken in de kolonie.

De eerste drie decennia kunnen worden gezien als verdergaande verwestersing van de koloniale samenleving. De typische inheemse samenleving gebaseerd op kleinschalige activiteiten, traditionele sociale verhoudingen en de Islam als overheersende religie, bleef echter ook daarnaast bestaan. In de negentiende eeuw was al de geldeconomie geintroduceerd en datzelfde geld zou met de crisis van 1929 zowel de economie als de sociale verhoudingen aantasten. De verschillen tussen de heel vele armen en zeer kleine groep rijken waren daardoor toegenomen. De betere gezondheidszorg zou leiden tot hogere overlevingskansen en een enorme bevolkingsgroei door een lager sterftecijfer. Dat effect is van blijvende aard geweest en is terug te zien in de huidige omvang van de Indonesische bevolking. Ten slotte is door de rol van Westers onderwijs waarin de ideeën van de Verlichting, de democratie, liberalisme en socialisme werden getoond, de inheemse samenleving gaan veranderen van een starre traditionele naar een dynamische moderne Aziatische-Westerse.

Zichtbare veranderingen in een stil, Javaans plattelandsstadje
De hierboven genoemde leraar Frans Johannes Tielrooy beschreef de stad als: “een langwerpig plaatsje, Modjokerto. Een paar rijen vierkante open hokjes: stapels kleine koopwaar en hurkende lieden, bruin of geel.” (…)
Tussen 1870 en 1920 de stad kende het gebied waarin Modjokerto lag, een enorme economische groei door een bloeiende plantagelandbouw. Voor de stad betekende dat de komst van nieuwe handelaren, winkels, werkplaatsen, uitbreiding van de publieke taken. Meer inwoners leidde tot de bouw van huizen en andere gebouwen. Dat was ook zichtbaar omdat in plaats van lintbebouwing met daarachter groepjes huizen en hutten, de stad meer een vlekvorm kreeg waarin mensen en functies nauwer met elkaar waren verweven.

Naast het bedrijfsleven groeide ook de publieke sector. Meer economische activiteit betekende ook meer behoefte aan een overheid die beslissingen kon nemen over aanvragen voor uitbreiding van de plantages, wegen, spoor- en tramlijnen en de waterhuishouding. Omdat volksrechtelijke, de adat, bepalingen werden doorkruist moest een goede lokale overheid die in overeenstemming brengen met de eisen van de almaar grotere economische activiteit.
In 1918 werd Modjokerto officieel een stadsgemeente met een gemeenteraad (Staatsblad n3 324 van 1 juli 1918). De raad bestond uit 7 Europese, 3 inheemse en 1 Europese leden. Daarnaast waren er meer ambtenaren aangesteld in het Binnenlands Bestuur, onder wie de assistent-resident, die ook al in de negentiende eeuw aanwezig was. Het was weliswaar nog geen op kiesrecht gebaseerd systeem, maar gaf wel het streven van het Nederlands bestuur aan om bij het nemen van beslissingen in ieder geval te weten met welke lokale gevoeligheden moest worden rekening gehouden. Het gemeentebestuur had als belangrijke taak om lokale informatie te verzamelen. Dat daarin ook Indonesiërs moesten worden betrokken was onvermijdelijk. Het was weliswaar geen echte inspraak of democratiserende controle, maar een kleine stap richting serieuzer nemen van de inheemse bevolking.

De vestiging van een landraad of lokale rechtbank is een ander uiting van uitbreiding van de Nederlandse publieke sector. De landraad behandelde zaken die volgens Nederlands recht moesten worden afgehandeld of waar het inheemse adatrecht niet kon worden genegeerd. De gebouwen van de landraad bevonden zich aan de oostelijke zijde van de alun alun of centrale stadsplein.
Aan dat zelfde plein was ook sinds 1912 het gebouw van de Provinciale Irrigatie Afdeeling Brantas geopend. Ook weer een publieke dienst die van belang was voor het belangrijke watermanagement in de streek van Modjokerto. De Brantas was een levensader voor de rijstbouw van de kleine boer en voor de grootschalige plantagelandbouw.
De uitbreiding van het Nederlandse bestuursapparaat zorgde voor een instroom van Europese en Indo-Europese inwoners. Daar omheen pikten kleine handelaren die een eettentje of warung (kleine winkeltjes) runden, dokarbezitters en betjakrijders een graantje mee van de nieuwe dienstverlening waaraan behoefte ontstond bij de nieuwe inwoners.

Clifford Geertz’s theorie over modernisering in Oost-Java en Modjokerto
De veranderingen op sociaal en economisch gebied zijn vergaand bestudeerd door de gezaghebbende Amerikaanse cultureel antropoloog Clifford Geertz (1926-2006). Hij deed met een team veldwerk in Java in de jaren 1952-1954. Centraal stond de stad Pare dat ongeveer 25 km ten westen van Modjokerto ligt. Hij onderzocht hoe en waardoor een kleine stad in Oost-Java economisch en sociaal ingrijpend was veranderd in de loop van de twintigste eeuw. Hij heeft die ontwikkeling beschreven in zijn boeken ‘Peddlers and princes: social development and economic change in two Indonesian towns’ en in ‘The social history of an Indonesian town’. Hij heeft twee steden onder pseudoniem vergeleken. De eerste stad heet Modjokuto en de andere is Tabanan op Bali.  2)
Een centraal begrip in zijn theorie is ‘dualisme’ en daarmee bedoelde hij dat de veranderingen in Modjokuto waren ingezet door de komst van de westerse agrarische bedrijven met grootschalige productiewijzen. Daarnaast bleef een inheemse, arbeidsintensieve kleinschalige natte rijstbouw en verbouw van ‘dry crop’ gewassen op kleine kavels in stand. Wél met het grote verschil dat steeds meer inheemse mensen diezelfde stukjes grond met elkaar moesten delen. Geertz noemde dit economische ‘involutie’. Door betere gezondheidsmaatregelen en daardoor lager sterftecijfer, groeide de bevolking snel tussen 1900 en 1930. En omdat er minder land voorhanden was, ontstond een groep van kleine landloze boeren. Een andere uiting van dat dualisme was dat de bestaande stadjes door vestiging van westerlingen naast de Javaanse sfeer met een pasar en kleine verkooppunten (warungs) en winkeltjes (vaak mobiel) uitheemse elementen erbij hadden gekregen: huizen en grote gebouwen van steen, wijken met een meer gesloten karakter, restaurants, hotels, winkels, garages, fietsenmakers, overheidsgebouwen, een postkantoor en kerken. Aan de Javaanse kant bleven de bamboehuizen, kleine handeltjes en dicht op elkaar wonende mensen.

Modjokerto is Geertz’ Modjokuto?
Vaak werd gedacht dat de plaats Modjokuto uit het onderzoek van Clifford Geertz stond voor Mokjokerto. Dat was niet zo omdat Modjokuto stond voor de plaats Pare. Nader onderzoek zou kunnen uitmaken of stadjes als Modjokerto en Djombang zich net zo hebben ontwikkeld als Pare. In ieder geval was een aantal factoren gelijk: de aanwezigheid van een uitgebreide grote westerse plantagelandbouw (suikerindustrie). Deze bloeiende bedrijfstak zorgde voor de komst van toeleveringsbedrijven, vestiging van nieuwkomers, bouwactiviteiten om hen huisvesting te bieden, winkels en dienstverlening zoals post en een treindienst en ontspanningsmogelijkheden zoals een sociëteit, theater, eethuisjes en sportvoorzieningen. 3)
Hoewel Geertz’s dualisme en economische involutietheorie eigenlijk niet meer worden gebruikt voor de analyse van de Javaanse koloniale en post-koloniale sociaal-economische ontwikkeling, is een zekere dualiteit wel te herkennen. In de jaren 1900 – 1930 moet er in Modjokerto een verschil te zien zijn geweest tussen delen waar Europeanen woonden en werkten, en zones waar de Javaanse inwoners geconcentreerd waren. Vanuit een lintbebouwing naar een vlekvormig stadsplan zal de stad niet meteen al de aaneengesloten compacte kern, verbonden door vele straten en gangen, zijn geworden.

De eerste twee delen van de artikelreeks ‘Modjokerto Mojokerto’ lezen?:

Modjokerto, Mojokerto: een Javaanse provinciestad in de “grote geschiedenis” (1)
Modjokerto, Mojokerto: een Javaanse provinciestad in de “grote geschiedenis”(2)

____________________________________
Noten
1) http://www.elseviermaandschrift.nl/EGM/1928/01/19280101/EGM-19280101-
0044/story.pdf
2) Clifford Geertz, The social history of an Indonesian town, pp. 1-13.
3) Idem, passim.

Literatuur
Clifford Geertz, The social history of an Indonesian town, Cambridge (Mass.) 1963. The MIT Press.
Idem, ‘Peddlers and Princes: Social development and economic change in two Indonesian towns, Chicago 1968.