Humphrey de la Croix

Over de plaatsen waar ik heb gewoond, heb ik nooit een historische verhandeling geschreven. Dus ook niet over Modjokerto (de spelling van toen), mijn Javaanse geboorteplaats 50 kilometer zuidwestelijk gelegen van Surabaya. Ik heb er een paar maanden gewoond tot het moment van repatriëring naar Nederland. Die was voorafgegaan door de dramatische verslechterde relatie tussen Nederland en Indonesië als gevolg van de Nieuw-Guineakwestie. Zes weken na mijn geboorte was het ‘Zwarte Sinterklaas’: op 5 december 1957 verklaarde president Soekarno Nederlanders staatsgevaarlijk en had hij opdracht gegeven Nederlandse bedrijven te onteigenen. Ik maakte deel uit van de bijna 50.000 repatrianten die daarna met grote spoed het land moesten verlaten, volgens velen ontvluchten. 1)

Tot 1991 moest ik me van Indonesië en Modjokerto een beeld vormen via de spaarzame foto’s en vooral de verhalen van de Indische vrienden van mijn ouders en onze familieleden. Modjokerto zoals op mijn geboorteakte vermeld, bleef lange tijd een abstracte voorstelling. Vanaf mijn eerste bezoek aan mijn geboorteplaats begon een voortdurende duiding van Modjokerto/Mojokerto. Weten waar je roots liggen en hoe het daar is betekent niet meteen een omarming ervan maar ook de constante ervaring dat je er tegelijkertijd niet thuishoort wanneer je volledig in Nederland bent opgegroeid. De vraag is vaak wat je dan met die plaats hebt?
Door geregeld mijn familie daar te bezoeken heb ik het huidige Mojokerto (de spelling van nu) beter leren kennen én waarderen. Het is een gemoedelijke en rustige provincieplaats, ook al is ze door de onvermijdelijke lintbebouwing langs een van de drukste wegen op het eiland, direct verbonden met de hectische miljoenenstad Surabaya. Met meer dan 120.000 inwoners is het naar Nederlandse begrippen een middelgrote stad, maar met een dorpse sfeer zoals die in heel Indonesië wel is te herkennen. Waarschijnlijk daarom vraagt een Indonesische vriend die in Mojokerto woont en zelf al veel gereisd heeft, waarom ik elke keer toch weer zijn/mijn gemoedelijke en rustige stad weer bezoek. Hij ziet voor mij meer ‘highlightplaatsen’ als het wondermooie Raja Ampat, Ubud of Nias als exotische bestemmingen in plaats van mijn rustige, landelijke geboorteplaats.

Ondanks haar bescheiden karakter komt mijn geboorteplaats regelmatig voor in de geschiedenis van de grote feiten en gebeurtenissen. Dat doet me dan erg deugd zodat ik met het verbinden van Modjokerto met belangwekkende historische feiten en gebeurtenissen, een trots zijn op mijn geboorteplaats kan rechtvaardigen.
Voor dit artikel heb ik “geplukt” uit allerhande informatie over de geschiedenis van de stad: foto’s, boeken, internetbronnen. Wat ik niet heb gebruikt is mondeling overgedragen informatie of oral history. Ik hoop later daarvan wél gebruik te kunnen maken door mensen te spreken die er gewoond hebben of het op een andere manier kennen. Dit artikel is een aanzet tot een (hopelijk) meer gerichte aandacht voor de geschiedenis van Mojokerto en zo mogelijk vanuit het Indische perspectief. Familieverhalen zullen daarin niet ontbreken. Het zou mooi zijn wanneer in de geschiedschrijving over kleinere plaatsen als Mojokerto net zulke mooie bijdragen zouden komen als over grote steden als voormalig Batavia, Soerabaja, Bandoeng en Semarang.

De Jalan Mojopahit in het centrum van Mojokerto verwijst naar het roemrijke verleden van het gelijknamige rijk. Mojokerto en directe omgeving zouden het centrum zijn geweest. De archeologische vondsten, waarvan de meest zijn gevonden in Trowulan (zes km van de stad gelegen), wijzen in die richting.

Desa Perning 1936: de Javaan R. Tjokrohandjojo vindt het fossiel van de later als Pithecanthropus modjokertensis aangeduide mensachtige. Het opgravingsproject stond onder leiding van de geoloog Johan Duyfjes. Dit monument herinnert aan deze vondst die een belangrijke was voor het onderzoek naar de oorsprong van de mens en waar die zich bevindt.

Terug naar een heel ver verleden
In het onderzoek naar de oorsprong van de homo sapiens nemen vondsten gevonden op Java en in de regio Mojokerto, een prominente positie in. Meer dan 1.8 miljoen jaar geleden waren er al mensachtigen waar nu Mojokerto ligt. In 1936 vond de Javaan Andoyo in de desa Perning bij Mojokerto  het schedeldak van een niet-volwassen hominide. De paleontoloog G.H.R. von Koenigswald kwalificeerde het fossiel als behorend tot een homo erectus of rechtopstaande en lopende mensachtige. De schedel “groeide uit” tot een kind dat voortaan als het Mojokertokind of de homo mojokertensis bekend zou worden. 2)

De schedel gevonden in de desa Perning bij Mojokerto was van een kind met een geschatte leeftijd van tussen 2 en 6 jaar.
Foto:

De vondst leverde de nodige discussie op onder paleontologen over de leeftijdsbepaling. De bekende Nederlandse arts, antropoloog en paleontoloog Eugène Dubois die in 1890 de resten vond van de Javamens, was het niet eens met Koenigswald’s conclusies. Het zou tot in 1994 duren voordat er overeenstemming was. Een conclusie was dat homo erectus eerder vanuit Afrika naar Azië was getrokken en niet later zoals op basis van Dubois’ vondst lang werd gedacht. 3)

De vroegste homo sapiens op Java
Vanaf de homo mojokertensis naar homo sapiens is het een enorme sprong. Onduidelijkheid is nog steeds wanneer de directe voorvaderen van de huidige bevolking op Java zijn gearriveerd. In 1888 vond de Nederlandse geoloog B.D. van Rietschoten bij het West-Javaanse Wadjak (Wajak) fossielen van een homo sapiens van 6500 jaar oud. Maar het is niet duidelijk of deze Wajak-mens de oudste homo sapiens op Java is. Misschien waren er al soortgenoten eerder aanwezig.
De Wajakmens is te plaatsen in een periode die we in West-Europa als pre-historisch aanduiden. Dus wel een beschaving met werktuigen, wapens en artistieke uitingen zoals grotschilderingen, maar zonder (bewijs van) schrift. 4)    

Het neolithicum: oorsprong van de huidige Indonesische etnische groepen
Aangenomen wordt dat de vroegste bewoners van de archipel verwant waren met de bewoners van de westelijke Pacific. Zij werden echter overvleugeld door volken van de zogeheten Austronesische taalfamilie, waartoe ook de Indonesiërs behoren. Deze Indonesiërs behoren, met o.a. grote delen van de bevolking van Zuidoost-Azië tot de Mongolide volken. Deze ontwikkeling vond plaats in het neolithicum of steentijd, ongeveer 11.000 jaar geleden. In het huidige Indonesië staan de Bataks, Dajaks en Alfoeren nog het meest verwant met de oorspronkelijke Indonesiërs. Het ontstaan van een cultuur die als directe voorloper is van die van de nu bekende volken begint rond 1500 v. Chr. In cultureel opzicht wordt de cultuur van Tonkin (nu: het noorden van Vietnam) als oorsprong gezien van die van de Indonesische volken. Voorafgaande aan de Hindoe-periode sinds ongeveer 2000 jaar geleden kende men rijstbouw op sawa’s. 5)

Hindoe-tijdperk
Ongeveer in 100 AD komen er zeelieden, handelaren en geestelijken uit India in de archipel. De nieuwe godsdienst oefende op de Indonesische vorsten een grote aantrekkingskracht uit door het kastensysteem en zijn gelegitimeerde ongelijkheidsidee tussen groepen. Uit India kwam ook de hofcultuur mee die op Java tot op de dag van vandaag nog bestaat in Yogyakarta en Solo. De vroegste sporen van hindoe-boeddhistische aanwezigheid in Indonesië gaan terug tot 720. De Hindoeïstische cultuur bereikte zijn hoogtepunt in de periode van pakweg 700 tot 1400. Al vroeg was de religie samengesmolten met het boeddhisme en inheemse animistische godsdiensten. 6)

Geleidelijk verschoof het machtscentrum van het westen van de archipel richting Midden- en Oost-Java . Waar nu het plaatsje Singosari ligt, is ooit het begin van latere grote Hindoerijken in Oost-Java ontstaan. De tempel van Singosari is gebouwd in een gebied met een rijke historie.  Tegen het einde van de 9e eeuw, was het hindoeïsme stevig gevestigd in de omgeving van Malang, al lag de stad nog ver ten oosten van het religieuze centrum op Centraal-Java. Vanaf de 9e eeuw was het machtscentrum echt verschoven naar Oost-Java, dat een goede toegang had tot zee en met vruchtbare landbouwgronden welvarend was. In 928 verplaatste koning Sindok het centrum van de macht definitief van Centraal-Java naar Oost-Java. De opvolgers van Sindok regeerden Oost-Java tot 1006. Daarna verviel het rijk in een periode met burgeroorlog en viel het gedeeltelijk uiteen. Tot de 13e eeuw toen in 1222 Ken Angrok aan de macht kwam. Hij vestigde het nieuwe koninkrijk Singasari, met Singosari als hoofdstad.
Kertenagara was de belangrijkste en de laatste koning van Singasari-rijk. Hij breidde zijn rijk verder uit en ook liet hij het hindoeïsme en boeddhisme samenvloeien tot een nieuwe levensbeschouwing. Na Kertanagara was het koning Viraraja die na 1293 het rijk zou uitbouwen tot een heus keizerrijk: Majapahit. 7)

De tempel Candi Tikus (‘Tempel van de muis’) in Trowulan, vijf km van Mojokerto. De zwart-witfoto dateert van en in kleur een recente indruk van het object. Candi Tikus maakt deel uit van een gebouwencomplex uit de tijd van Mojopahit. Het is door de overheid tot een beschermd archeologisch monument uitgeroepen. Trowulan trekt veel dagjesmensen en er is een museum gevestigd.

Mojokerto als middelpunt van het rijk Mojopahit
Majapahit (Mojopahit op zijn Oost-Javaans) wordt het grootste en machtigste hindoe-Javaanse Rijk. Hoogtepunt van bloei was onder koning Hayam Woeroek (1350-1389) en zijn machtige en excellente mahapatih (eerste minister) Gajah Mada (overleden 1364). Deze laatste is nog steeds een inspiratiebron en referentie naar de ooit zo machtige en grootse Javaanse beschaving van vóór de komst van de Nederlanders. De hoog in aanzien staande universiteit in Yogyakarta is genoemd naar de legendarische Gajah Mada en menige straat in heel het land zijn naar hem vernoemd. En inderdaad is een van de grotere straten in het midden van Mojokerto daarnaar vernoemd, net als de brug over de Brantas waarop de straat uitkomt.
Onder zijn voortvarende en ook harde leiding onderwierp Majapahit het ene na het andere vorstendom in en buiten Java. Streven was niet minder dan de gehele bekende archipel te laten opgaan in het rijk.  Zo groot is het rijk niet geworden maar het strekte zich in het westen uit tot Palembang in Zuid-Sumatra en oostelijk tot aan de kleine Sunda-eilanden. Buiten het kerngebied Midden- en Oost-Java steunden vazalstaten Mojopahit. 8)

De hoofdstad van Mojopahit komt waarschijnlijk niet letterlijk overeen met de locatie van het huidige Mojokerto, maar was wat nu Trowulan is, dat vijf km ten zuiden van de stad is gelegen. Daar zijn de grootste archeologische vondsten gedaan en bevinden zich nog grotendeels bewaarde ruïnes. De plaat is een openluchtmuseum met een museumgebouw. De locatie wordt door veel dagjesmensen bezocht en is inmiddels ook voorzien van allerlei attracties om de mensen te blijven trekken.
De typische stijlkenmerken van tempels en gebouwen uit de Hindoeïstische periode zijn als vanzelfsprekend terug te vinden in hedendaagse gebouwen zoals de toegangspoort tot het gemeentehuis, het kantor bupati.

De ingang van het gemeentehuis van Mojokerto is in de stijl van de architectuur van de Hindoeïstische periode (100 n. Chr. tot begin 16e eeuw). In het nabij gelegen Trowulan zijn de originele overblijfselen van bouwwerken in deze stijl te zien.
Foto: H. de la Croix 2012.

De opkomst van de Islam
De islamisering van hindoe en boeddhistische vorsten was al rond 1200 begonnen. Na de instorting van Mojopahit rond 1500 en de opkomst van islamitische rijk Mataram in 1525 was het Hindoeïsme op Bali na, geheel van de grote eilanden Sumatra en Java verdwenen. Meer dan 85% van de bevolking is moslim en daarmee is de Islam is de grootste godsdienst in Indonesië. Ongeveer 10% is christen. Het beeld voor Mojokerto zal daarin niet veel afwijken. Er zijn momenteel drie kerken: de katholieke Santo Yosef en de  protestante Immanuel. 9)
Na de hoogtijperiode van het Hindoerijk Mojopahit kwamen kleinere vorstendommen weer opzetten, zo ook in Oost-Java. De doorbraak van de Islam viel min of meer samen met de komst van de Nederlanders. Door de onderlinge rivaliteiten en conflicten tussen de inheemse vorsten, werd de Nederlandse politiek van verdeel en heers dusdanig succesvol dat uiteindelijk een groot deel van de archipel onder Nederlands bewind stond. Een situatie die tot de Japanse inval in 1942 zou voortduren. Na Mojopahit vervielen stad en land Mojokerto in een weinig beduidende status. In de hoogtijdagen van het Nederlandse kolonialisme werd de Mojokerto-regio een schakel in de productierol ten behoeve van westerse bedrijven en het moederland Nederland. De omgeving van Mojokerto kende een bloeiende suikerindustrie. Deze eenzijdige agrarische economische basis (monocultuur) én de nabijheid van Surabaya hebben een ontwikkeling tot een belangrijk, groot bestuurlijk, economische en cultureel centrum niet mogelijk gemaakt. Daardoor is Mojokerto voor verwijzing naar een groots verleden aangewezen op het 600 jaar geleden gevallen Mojopahit.

In de volgende afleveringen van deze artikelreeks maak ik een sprong naar de twintigste eeuw. Dan zal ik laten zien dat de grote gebeurtenissen in de geschiedenis van Nederland en Indonesië directe invloed hebben gehad op die van Mojokerto .

Uitzicht op de vulkaan Penanggunang vanuit de wijk Ngaglik in Mojokerto.
Foto: H. de la Croix 2013

  Timeline Geschiedenis Indonesië 2500 v. Chr tot 1600 n. Chr.

Noten
 1. Over ‘Zwarte Sinterklaas’: Wikipedia.
 2. Over het ‘Modjokerto-kind’: Wikipedia.
 3. Biografie Eugène Dubois: Wikipedia.
 4. Paul Storm, Javamens geen voorouder van de Aboriginals: een ecologische kijk op  een oud vraagstuk (Pdf-bestand)
 5) http://www.worldwidebase.com/science/indonesie_geschiedenis.shtml
 6) Geschiedenis van Indonesië (1998), blz. 34-35.
 7) Museum voor volkenkunde Leiden: http://volkenkunde.nl/node/276 
 8)  http://en.wikipedia.org/wiki/Majapahit en  http://www.britannica.com/EBchecked/topic/358901/Majapahit-empire http://nl.wikipedia.org/wiki/Gajah_Mada 
 9) Geschiedenis van Indonesië (1998), blz. 30.

Literatuur
Geschiedenis van Indonesië (diverse auteurs). Zutphen 1998. De Walburg Pers.
M.C. Ricklefs,  A History Of Modern Indonesia Since C. 1200. Stanford 2001. Uitgave: Stanford University Press.

Internet
Majapahit (Mojopahit):
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/358901/Majapahit-empire
Wikipedia: http://en.wikipedia.org/wiki/Majapahit
Gaja Mada: http://nl.wikipedia.org/wiki/Gajah_Mada
Museum voor Volkenkunde Leiden: http://volkenkunde.nl/node/276