Humphrey de la Croix

In juli en augustus herdenken we als Indische gemeenschap op vele plekken in Nederland de oorlogsgebeurtenissen in bezet Indië en de Bersiap-periode daarna. Deze maanden zijn ook de tijd waarin we ook genieten van de warmte en de meeste mensen vakantie vieren.
Daarom publiceren we in de komende weken artikels met een luchtig karakter. Het is een trip naar ‘memory lane’ waar we niet meer bestaande merken, producten en andere zaken die onder genieten vallen, voorbij zien gaan. De onderwerpen zullen zoveel mogelijk in beeld en tekst worden gepresenteerd, vaak aan de hand van (kleurrijke) reclames van vroeger. Deze eerste aflevering gaat over bier  in Nederlands-Indië.

Bier in een kolonie met een meerderheid van moslims
De productie en consumptie van bier in het land met de grootste moslimbevolking lijken niet met elkaar verenigbare gegevens. Toch zijn brouwerijen al een eeuw geleden in Nederlands-Indië met productie van bier begonnen toen dit goedkoper bleek dan importeren. Onder druk van Islamitische politici is in 2015 het verbod op verkoop van alcoholische dranken winkels ingevoerd. Het argument was dat de jeugd beschermd moest worden tegen de kwalijke invloed van alcohol. Het waren vooral, maar niet alleen dáár, zaken als Indomaret, Cirkle K of de Amerikaanse Seven 11’s die het verbod hebben gemerkt. In die populaire mini-supermarkten kon je als toerist zo’n beetje de bekendste Westerse biermerken als Heineken, Carlsberg, Stella Artois, Foster en Guiness krijgen. En daarnaast vaak sterke drank en wijn. Hotels en restaurants mogen het nog wel verkopen maar vaak alleen binnen in het pand. Dat voorkomt dat moslims aanstoot kunnen nemen aan de zichtbare verkoop en het gebruik van alcohol. Protesten kwamen er vanuit Bali dat bang is voor een vermindering van de toeristenstroom. De invloed van strengere Islamitische groepen en stromingen lijkt er op dat in Indonesie de scheiding van religie en staat minder groot wordt. Houdt het staatsmotto ‘Bhinneka Tunggal Ika’ (‘Eenheid in Verscheidenheid’) nog stand?

In de koloniale tijd waren alcoholische dranken onder het Nederlandse, christelijke regime geen taboe en een gewaardeerd genotsmiddel. Ik ontdekte dat er zelfs meer merken bier waren dan ik me had voorgesteld. De bekendste heb ik op een rij gezet en die kort behandeld. Deze serie over genieten bevat vooral meer beeldmateriaal. Dat is ook om van te genieten: mooie, typische reclames uit het verleden en foto’s van vroeger.

Bier in de kolonie: een kleine bier-ABC
A
Niet het oudste merk in de kolonie maar wel oer-Nederlands en erg bekend is Amstel bier. Latere eigenaar Heineken had een groter aantal consumenten. Amstel werd in 1883 voor het eerst geïmporteerd in Nederlands-Indië. Bij een foto van de Pasar Gambir in 1923 in Batavia staat geschreven dat het de best bezochte stand was. Welk bier werd er gedronken? Inderdaad,………Amstel. In de advertentie hiernaast moet er toch weer worden aangehaald dat je van de ‘inlander’ niet hoeft te verwachten dat hij Friese schaatsen kan maken, maar wél een ander Hollands product: pils.

Anker bier is heden naast Bintang het bekendste en meest verkrijgbare Indonesische bier. Naast een pils was er Anker Stout, een donkerbruin, bijna zwart bier zoals het Ierse Guinness. Anker was een van de bieren die door Beck werd gebrouwen in de brouwerij in Batavia.

B
De bekende Duitse bierbrouwer Beck’s uit Bremen was in Nederlands-Indië een groot merk dat ook andere merknamen had: onder andere Koentjie bier. Beck vestigde in 1931 in Batavia de Archipel Brouwerij Compagnie, die onder leiding stond van het Nederlandse handelshuis Geo Wehry. Bedrijfsdoelstellingen waren de productie van bier, sterke dranken en koolzuurhoudende frisdranken. De brouwerij produceerde de merken Diamonds, Koentji bier en Anker. Na de Duitse inval in mei 1940 werd Beck als Duits bedrijf in beslag genomen door Borsumij en ging verder onder de naam NV Oranjebrouwerijen.

Last but not least: Bintang bier en zoals bekend het meest met Indonesië geassocieerde biermerk. Toeristen drinken het massaal ook al is het nu minder (zichtbaar) te krijgen. Voor mij bijzonder gegeven is dat Bintang’s grootste brouwerij in mijn geboorteplaats Modjokerto (Mojokerto) staat. Als verklaring voor de naam wordt vaak aangenomen dat het verwijst naar de rode ster (‘bintang’) in het merkbeeld van Heineken, dat aan de wieg stond van Bintang. Als reactie op activiteiten van de concurrenten stichtte Heineken in 1929 in Soerabaja de NV Nederlandsch Indische Bierbrouwerijengesticht. Het bier kwam onder de naam Java Bier op de markt om zo de verbinding met de lokale omgeving uit te drukken.
Na de soevereiniteitsoverdracht in 1949 de nieuwe naam ‘Heineken Indonesische Brewery Company’. In 1957 werd het als een van de vele andere Nederlandse bedrijven genationaliseerd door het Soekarno-bewind. Vanaf dan verdwijnen verwijzingen naar Nederland en krijgt het naar de ster de naam Bintang. De huidige eigenaar van Bintang is Multi Bintang Indonesia. Bintang pilsener is net als de meeste in zijn soort een pilsener dat bij voorkeur ijskoud wordt gedronken. Echter, hoe weinig affiniteit met bier Indonesiërs hebben, blijkt uit het vaak lauw serveren van het bier en op verzoek met toevoeging van grote ijsbrokken. Dat is dan toch een logische vervanging van het niet hebben gekoeld?

G
Het in 1912 in Batavia gevestigde handelshuis Geo Wehry was de importeur van het bekendste donkere Ierse stoutbier Guinness. Het bier werd verkocht onder de merknaam Tjap Koetjing (‘Kat’) wat voor de inheemse werknemers makkelijker was dan een Engelse naam. De volledige naam was Burke’s Guiness Stout. De broers Edward en John Burke waren de distributeurs van de Ierse brouwer. Handelshuis Geo Wehry in Batavia voerde het bier dan in via Burke.
Ook andere brouwerijen maakten een donker stoutbier bier als Guinness. Beck brouwde het bier Anker Stout. Ik moet bekennen nog niet eerder van dit merk te hebben geweten. De reclame past in de kleurrijke advertenties in de kolonie. Hoe populair het bier was, heb ik niet achterhaald. Pilsener was en is het meest gedronken biertype, ook in de kolonie. Ook al zou het donker bier het lichaam krachtig (‘koeat’) en gezond (‘sehat’) maken.

H
Net als lange tijd in Nederland was ook al in de kolonie Heineken niet te vermijden op de biermarkt. Vanaf het eind van de negentiende eeuw werd bier voornamelijk als eindproduct geïmporteerd uit Nederland, Duitsland (Beck) en enkele andere Europese landen. Het transport overzee was duur en de winstmarges uiteindelijk te klein. De inmiddels sterk gegroeide Europese gemeenschap en de toegenomen welvaart maakten het de moeite lokaal te produceren. Daarom besloot Heineken een brouwerij te beginnen en dat is de eerder genoemde geworden die in 1929 in Soerabaja werd geopend. Naast het hoofdmerk Heineken verkocht deze brouwer ook Java Bier om de verbinding met de lokale samenleving en economie te onderstrepen. Geleidelijk verkocht het bedrijf zijn bier onder de eigen naam Heineken.  De nationalisatie van Heineken in 1957 betekende niet het einde van het bier op zich omdat dan Bintang het “nieuwe Heineken” was geworden.

J
Java Bier was een van de merknamen waarmee Heineken zijn bier verkocht. Ook hier betrof het een pilsener bier. Zie hiervoor onder H, Heineken.

K
Koentji bier (letterlijk ‘Sleutelbier’) was zoals eerder genoemd het merk dat brouwerij Beck voerde voor een van zijn bieren in Indië.

Kris bier van de Archipelbrouwerij was een merk van Beck’s. Ook bij dit bier verwees de naam naar de lokale samenleving en cultuur, daarmee net voldoende exotisch karakter gevend aan een oer-Europees product. Of het vanuit marketingoogpunt effectief was, is niet bekend. Voor ons nu in het heden is het dat in zekere zin. Het exotisme zit er in dat het een product en beeld is uit een verleden en van een samenleving die niet meer bestaat.

Bier bij het eten
De combinatie met rijsttafel is geen verschijnsel dat pas begint wanneer Nederlanders vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw massaal uit gaan eten bij Chinees-Indische restaurants (“pilsje erbaai?”). In de koloniale tijd was het dé dorstlesser bij uitstek van de Europeanen. Ook bedoeld om de scherpe smaak van gerechten te blussen (ook al is dat effect twijfelachtig). De “moeder” van de promotie van de Indische keuken onder Nederlanders, Mary Brückel-Beiten vermeldt in een van haar kookboeken over wat men bij Indisch eten drinkt:
“In warme landen wordt koud water of warme slappe thee met of zonder suiker gedronken. De Europeaan prefereert echter een glas ijskoud bier, aangezien bier bij de rijsttafel voortreffelijk smaakt. Deze combinatie is ook in Nederland zeer populair geworden.”    

Bier in sociaal-historisch kader
Bier is al heel lang een volksdrank en in alle lagen van de bevolking populair. De Nederlanders brachten hun eet- en drinkgewoonten mee naar Indië en probeerden die daar voort te zetten. Dat lukte vaak niet maar in veel gevallen wél. Bier was geen inheemse drank al was het omdat de bevolking moslim was. Lange tijd was bier een importproduct maar toen de Europese bevolking vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw snel groeide en de markt voor bier eveneens, was het rendabel geworden het ter plekke te brouwen. Een koel glas bier na hard werken in de hitte was waar je naar uit keek. In de sociëteit en in restaurants werd bier met collega’s en vrienden gedronken, al dan niet met een rijsttafel. Hoewel bier onder alle sociale klassen werd gedronken, was het toch niet voor iedereen betaalbaar. Vooral betere inkomens dronken het. De lagere inkomens zoals sjouwers, zeelui en soldaten dronken goedkoop gestookte arak of jenever.  Verschil moest er altijd zijn in de kolonie, ook als het om het gewone biertje ging.

---

Internet
www.verlorenbieren.nl
Op deze website: Roel Mulder, blogartikel: Een (beetje) IPA in Nederlands-Indië en Papegaaiensoep: wat Nederlands-Indië dronk.
Javapost: Heineken Tsingtao of Asahi.
Website Museum Hoorn over reclame in Nederlands-Indië
Affichemuseum
Het Geheugen van Nederland

Literatuur
Roel Mulder, Verloren bieren van Nederland. Utrecht 2017. Uitgever Spectrum-Unieboek.