Humphrey de la Croix

Een onbekende geschiedenis van Bali De Tweede Wereldoorlog en de Bersiaptijd van 1945 tot 1949 staan gegrift in het (collectieve) geheugen van Indische Nederlanders. Voor de tijdgenoten waren die gebeurtenissen bepalend voor de rest van hun leven. Het leidde in ieder geval tot de massale repatriëringen vanuit het moederland naar het “vaderland”. Anders gezegd: het verlies van hun land Nederlands-Indië. Degenen die het nu nog kunnen navertellen zijn grotendeels geboren na 1910 en vormen nu de oudste leden van de eerste generatie Indische Nederlanders in Nederland. Wat zij niet meer hebben meegemaakt zijn de binnenlandse oorlogen die het Nederlands gezag voerde met lokale machthebbers. Bekendste voorbeeld hiervan is de Atheh-oorlog die een groot deel van de negentiende eeuw in beslag nam. Een toch wel onbekende geschiedenis is die welke zich afspeelde op Bali. Het beeld van dit eiland is er een van een mooie stranden, groene sawah’s, een zachtmoedige en tolerant bevolking en kunstzinnigheid. Maar het is pas 103 jaar geleden dat het eiland op bloedige wijze aan het Nederlands-Indisch gezag werd onderworpen. Onlosmakelijk daarmee verbonden is de puputan.

Puputan
De puputan, liever de: perang puputan of Strijd tot het einde, is een Balinees-Hindoeïstisch ritueel waarin een verslagen raja (koning) er de voorkeur aan gaf om zich, geheel in het wit gehuld en met ceremoniële versierselen omhangen, de naderende vijand en de zekere dood tegemoet te treden. Zijn gehele familie en hofhouding volgden hem daarin. Het is de ultieme handeling om zich de vernedering door overgave aan de gehate tegenstander te besparen. Opmerkelijk is nu dat na al die jaren van onderbelichting het de kunst is die het verschijnsel puputan de aandacht geeft die het moet missen. Het bloedbad dat Nederlandse troepen aanrichtten in een ongelijke strijd kan slechts afschuw, schuldgevoel en schaamte opwekken. Daarom is het des te opmerkelijker dat historici, in tegenstelling tot de politiek destijds, ondanks de grotere afstand die ze tot het onderwerp konden houden, er aan voorbij zijn gegaan. Het uitputtende onderzoek van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie naar de genocide in Srebrenica in 1995, toont in ieder geval aan dat Nederland de historici heeft die met grote toewijding aan waarheidsvinding doen in gebeurtenissen waarin de militaire rol van ons land niet eenduidig positief is geweest. De spaarzame voorbeelden van aandacht voor de puputan bevinden zich dus in de sfeer van de verbeelding. Zo hebben Balinezen balletvoorstellingen uitgevoerd in 2006 ter gelegenheid van de 100-jarige herdenking van de puputan Badung (Denpasar). Er zijn zelfs filmpjes samengesteld, waarvan we er een in onderstaande tijdbalk hebben opgenomen. Een bekender voorbeeld uit de artistieke hoek is de roman Liebe und Tod auf Bali (1937), waarmee Vicky Baum meteen een bestseller had geschreven. Dat succes kwam doordat zij het onderwerp wist te verbinden met een liefdesgeschiedenis zich afspelend in een exotische omgeving. Zij gaf de puputan een menselijk gezicht en wist het beter invoelbaar te maken. Van meer recente datum zijn Ewald van Vugt’s historische reisroman De val van Bali (1987) en de documentaire reisroman De verovering van Bali (2007). Van Vugt is de positieve uitzondering op de constatering dat de puputan weinig aandacht kreeg in Nederland.

Puputan Badung en Puputan Klungkung
Onder de vredelievende en -brengende term pacificatie voltooiden de Nederlanders in de loop van de negentiende eeuw de gebieden buiten de hoofdeilanden Java en Sumatra. Ook regio’s die tot dan toe buiten de aandacht waren gebleven, moesten gaan vallen onder een strikter uit te oefenen centraal gezag dat in Batavia zetelde. Net als de Britten en Fransen profileerden de Nederlanders zich als een imperium dat wat te beteken had in de wereld. Maar eerst moesten binnenlands alle neuzen dezelfde kant uitstaan. Dat proces was in Bali rond 1900 grotendeels voltooid, uitgezonderd enkele vorstendommen in het zuiden. Na blijvend weigeren zich aan de Nederlandse wetten en regels te houden, greep het Nederlands-Indisch Gouvernement in 1906 hard in met een omvangrijke troepenmacht. Deze landde bij Sanur in de het zuiden van Bali en trok snel op naar Badung (het huidige Denpasar) waar de vorst I Gusti Ngurah Made Agung zetelde. Hij riep zijn familie en volk op tot de puputan. In een vreedzame optocht trokken zij de troepen tegemoet. Deze aarzelden eerst maar op bevel vuurden zij met geweren en kanonnen op de stoet. Aan het eind van dag bleken er meer dan 3500 doden te betreuren. Leek de val van de vorst van Badung het einde te betekenen van de (semi-)autonome Balinese vorstenhuizen, in 1908 waren rellen ontstaan in Klungkung. De aanleiding was het verlies van de lucratieve opiumhandel ten gunste van de Nederlanders. De aanval op ambtenaren van een opiumkantoor leidde uiteindelijk tot grootschalig militair ingrijpen van het Gouvernement. Vorst Dewa Agung Jambe II zag geen eer in de ongelijke strijd en riep op tot de puputan. Van het paleis Puri Agung blijft slechts de poort over die leidde naar de cellen voor gevangenen.

Zie voor uitgebreidere beschrijving van de gebeurtenissen onderstaande tijdbalk (na klikken op een item opent deze zich in een nieuw venster)

Recente aandacht
Het zou geen recht doen aan de werkelijkheid om te stellen dat de puputan geheel is weggehouden uit ons historische blikveld. Vooral in het herdenkingsjaar 2006 hebben radio en televisie aandacht besteed aan de puputan. Het radioprogramma OVT van de VPRO besteedde er ruime aandacht aan in haar uitzendingen van 17 september 2006 en 24 september 2006. Zelfs de primetime actualiteitenrubriek Eenvandaag heeft op 2006 een reportage uitgezonden waarin publicist Ewald Vanvugt zijn ontdekking van unieke foto’s gemaakt voor, tijdens en na de puputan van 1906, kwam toelichten. Ook dit beeldmateriaal hebben we in de tijdbalk opgenomen. Ten slotte heeft de Nijmeegse componist en musicus Johnny Rahaket in juni 2009 een tweetal voorstelling gegeven samen met het Colourful City Koor uit Nijmegen, getiteld Puputan, val van Bali. Redacteur Inge Dümpel van IndischHistorisch.nl heeft een bijbehorend boekje met dezelfde titel als de voorstelling geredigeerd met bijdragen van o.a. Humphrey de la Croix, Paula Gomes, Ewald Vanvugt en Frans Lopulalan. Op 20 mei 2009 vestigden Johnny Rahaket en het Colourful City Koor de aandacht op hun voorstelling met een optocht, te houden startend in de Indische buurt in Nijmegen en arriverend op het terrein van de vroegere kazerne. Van hieruit werden tot aan de Tweede Wereldoorlog de nieuwe troepen voor het Koninklijk Nederlands-Indisch Leger (KNIL) uitgezonden naar Indië. Wethouder Hans van Hooff ontving het eerste exemplaar van het boekje Puputan, val van Bali. De wijkwebsite van Nijmegen-Oost maakte een reportage en interviewde redacteur Inge Dümpel over boekje en de voorstelling.

Reportage n.a.v. voorstelling Puputan, val van Bali, met o.a. een interview met Inge Dümpel, redacteur van het gelijknamige boekje Met dank aan de wijkwebsite Nijmegen-Oost

In 2006 was het honderd jaar geleden dat de puputan Badung plaatsvond. De actualiteitenrubriek EenVandaag van de publieke omroepen wijdde er een reportage aan. Publicist Ewald Vanvugt die eerder over misstanden schreef in de koloniale tijd, gaf er zijn medewerking aan. Hij vond in de archieven nieuwe foto’s waarop deze inktzwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis is vastgelegd. De Nederlanders besloten dat de vorsten van Zuid Bali, die zich tot dan toe weigerden te onderwerpen aan het koloniaal gezag, eens flink een lesje geleerd moest worden. Het werd een wrede expeditie, waarbij duizenden doden vielen, waaronder veel vrouwen en kinderen. U kunt hieronder de reportage bekijken.

Uitzending EenVandaag 23 september 2006, met Ewald Vanvugt

Informatie op het internet
OVT radioprogramma over geschiedenis: uitzending 17 september 2006 en 24 september 2006.
Actualiteitenrubriek Een vandaag 23 september 2006.
Website (Nederlandstalig) over de pacificatie van Indië en Bali

Literatuur
Vicky Baum, Liebe und Tod auf Bali. Roman. Jaar van uitgave: 1937 Ook vertaald in het Engels: A tale of Bali.
Inge Dümpel (red.), Puputan, val van Bali. Met bijdragen van o.a. Humphrey de la Croix, Paula Gomes, Frans Lopulalan en Ewald Vanvugt. Jaar van uitgave: 2009. ISBN 978-90805210-4-9.
Ewald van Vugt, De val van Bali. Documentaire reisroman geïllustreerd met ruim 50 historische foto’s door H.M. van Weede. Jaar van uitgave: 1987.
Idem, De verovering van Bali. Documentaire reisroman met foto’s door H.M. van Weede. Jaar van uitgave: 2006.