Ton van Naerssen

Richard (tweede generatie, geboren in Doetinchem) noemt zichzelf een ‘echte Achterhoeker met de Indische gevoelswereld in zich.’ Tot de laatste behoort het geloof in krachten en geesten. Zo bewaart zijn broer de familiekris, die in doeken met kruiden is gewikkeld en alleen met veel eerbied en ontzag mag worden bekeken. En als een familielid overleden is komt men op de veertigste sterfdag bijeen om uitgebreid rijsttafel te eten, waarbij voor de overledene een stoel is gereserveerd. Een lege stoel zullen sceptici zeggen, maar zo zien Indische families het niet. We hebben het over een thema dat onder Indische Nederlanders populair is: het geloof in het onzichtbare om ons heen, in hogere machten, in geesten, in magie, mystiek en voorschouw, kortom in wat hier in Nederland gewoonlijk ‘bijgeloof’ wordt genoemd.

Sylvia (tweede generatie) vindt dat Indisch zijn betekent dat je bepaalde waarden wilt hooghouden en daar hoort ook Indisch bijgeloof bij.

“Vooral mijn vader heeft bepaalde rituelen die met Indisch bijgeloof te maken hebben. Toen wij gingen verhuizen kwam hij binnen met een pak zout, rijst en iets van een bosje hout met stekels, een soort bezem of roe. Dat was om boze geesten te verjagen en voorspoed en geluk in het huis te brengen. Een specifiek gebruik vind ik dat op een bruiloftsdag de familie voor alle gasten zelf kookt. Mijn moeder was daar wel meer dan een week druk mee”.

Truus (tweede generatie) merkt op dat er ook bij een verhuizing naar een nieuwe woning gekookt moet worden. Een typisch Indisch gebruik vindt zij dat:
“Een huis inwijden door iedereen uit te nodigen om te komen eten. Mijn moeder zei dat je dan zeven gerechten moest maken. Daar heb ik me zelf niet precies aan gehouden toen we hier kwamen wonen, maar we hebben het huis wel met een maaltijd ingewijd.”

Doetinchemer Richard heeft enkele van dit soort gebruiken gehandhaafd. Als er eten op de grond valt is dat voor de goden. Hij zal dat nooit oprapen en alsnog opeten. Hij is gevoelig voor geesten. Toen zijn vader op sterven lag, moest hij zichzelf overwinnen om op een vroege nevelige zondagmorgen naar het graf van zijn moeder te gaan. Daar had hij de sterke ervaring dat zijn vader eraan kwam en aanwezig was.

“Als bij ons in huis een rieten stoel kraakt zeg ik tegen mijn vrouw dat daar iemand gaat zitten, zo zie ik dat, maar zij en anderen zullen zeggen dat het riet kraakt, omdat het bijvoorbeeld reageert op een verandering in de kamertemperatuur.”

Ach, er zijn veel van dit soort geloven en niemand die daar in Indische kring verbaasd van opkijkt. Het gebeurt nog vaak dat in de hoeken van de kamers van een nieuwe woning rijst wordt gestrooid om de geesten tevreden te stellen. En een selamatan op de veertigste dag na het overlijden van iemand komt zelfs nog heel vaak voor. Geesten zijn vanzelfsprekend. Louis Couperus, onze grote romanschrijver van omstreeks 1900, heeft het geloof in de bovennatuur vastgelegd in zijn roman De Stille Kracht. Zeventig jaar later werd het als TV-spel bewerkt en door velen ademloos gevolgd. In het boek gaat het om sirih spuwen in de badkamer, maar naar verluidt werd Couperus geinspireerd door verhalen over stenenregens in een huis waar ‘iets slechts’ was gebeurd.  De Stille Kracht heeft te maken met guna-guna, wat neerkomt op het gebruiken – dan moet je er natuurlijk wel verstand van hebben! –  van bovennatuurlijke krachten om personen goed of kwaad te berokkenen. Meestal kwaad trouwens. Zijn met de Indische cultuur ook de stille kracht en guna-guna naar Nederland gekomen? Als dat zo is, dan zijn ze in het algemeen onschuldig die Indische geesten in Nederland.

Zwaan (tweede generatie):

“Ik kan ronduit zeggen dat ik in guna-guna geloof, dat er krachten door mensen opgewekt kunnen worden die groter zijn dan jij en ik, die iets overstijgen en ik geloof ook zeker dat je die ten goede of ten kwade kunt aanwenden. Maar ik wil me er niet mee bezig houden al vind ik het wel spannend.”   

Saskia (tweede generatie) vertelt:

“Mijn zus heeft het afgelopen jaar veel pech gehad. Ik dacht: dit kan gewoon geen toeval zijn. Dat zei mijn zus ook. Ze vroeg zich af of er een vloek op haar rustte of dat iemand dit via, daar heb je woord weer, guna-guna, had bewerkstelligd. Een oude tante vroeg haar ook: ben jij gebikind (door guna-guna bewerkt)? Ja, dan komt dat Indische toch wel weer boven. Ik kon de betekenis wel uit de context afleiden. Volgens mij klopte dat ook wel, want er gebeurden zoveel rare dingen. Wij hebben ook achterhaald waar het vandaan kwam. Gelukkig kon mijn tante er iets tegen doen. Iemand moest er iets tegen doen, nou dat vond ik prima. Ik had gehoord dat je wierook moest branden. Ik heb haar Copal Gold gegeven, dit is wierook die de Indianen gebruiken om negatieve invloeden tegen te gaan. Mijn tante zei dat een verse varkenspoot bij de voordeur begraven ook een middel was. Ik denk dat mijn zus nog nadenkt over wat ze zal gaan doen.”

Er zijn nogal wat Indische families die een familiekris hebben. Daar doen vele verhalen de ronde over. Angelique (tweede generatie):

“Er was een krisje in de familie (zij wijst een maat aan, tamelijk klein-TvN), die was op de een of andere manier bij mijn opa terecht gekomen. Toen hij overleed ging de kris over naar mijn oma en die heeft hem altijd bewaard in een kistje. Ik ben erin gaan geloven door bepaalde voorvallen. Er zijn dingen gebeurd die je niet met het verstand kan verklaren. Mijn oma heeft het laatste half jaar van haar leven bij ons gewoond, omdat ze zo ziek was dat ze niet meer voor zich zelf kon zorgen. Toen heeft ze dat kistje meegenomen en op haar kamer in een kast bewaard. Ze was echt bedlegerig geworden. Op een dag lag het krisje boven op een stapel handdoeken op het bed van mijn moeder. Mijn moeder vroeg oma of zij uit bed was geweest en het krisje op de stapel handdoeken had gelegd. Mijn oma zei: ‘Ik kan niet eens meer uit bed komen, hoe kan ik dat krisje dan bij jou op het bed leggen?’.  ‘Hoe komt het daar dan?’, vroeg mijn moeder die er natuurlijk niets van begreep. Ze kwamen er niet uit. Tenslotte nam mijn moeder maar aan dat deze kris voor haar bedoeld was. De volgende dag is oma opgenomen in het ziekenhuis en ze is daar een week later overleden. Mijn moeder zei: ‘Dat krisje is naar mij gekomen, dus ik moet dat krisje bewaren’. Ze was er niet echt blij mee Eigenlijk vond ze het een beetje griezelig allemaal. De jongste broer van mijn opa, oom Vent, leefde toen nog.  Hij wilde de kris hebben en mijn moeder heeft hem die gegeven. Toen werd een van de jongste broers van mijn moeder vreselijk ziek. Hij was op vakantie geweest in Colombia en kwam met een dusdanige infectie thuis dat hij in coma raakte en op sterven lag. Mijn moeder heeft, in een vlaag van verstandsverbijstering of zo, mijn oom gebeld en heeft gezegd: ‘Oom Vent, ik heb het krisje nodig. Ik moet iets met dat krisje’. Hij heeft haar de kris gegeven en toen heeft zij de kris op het hemd van mijn oom gespeld die al het Sacrament der Zieken had ontvangen. Wonder boven wonder kwam hij de volgende dag bij. En hij leeft nog. De kris is teruggebracht bij oom Vent, die inmiddels is overleden, en waar hij nu is weet ik niet. Misschien is de kris nu bij zijn zoon.  Ik zou de kris niet willen hebben. In elk geval zegt mijn gevoel van niet. Nee… nee. Het intrigeert me wel, maar het moet wel op een afstand blijven. Ik heb liever niet dat het mezelf betreft.”

Emily (tweede generatie), die in haar jonge jaren nog in Indonesië woonde, gelooft in een geestenwereld om ons heen en vindt deze ook behoren tot de Indische identiteit.

“Ik geloof wel een beetje in de stille kracht. Ik ben ook wel bang voor geesten en dergelijke. De bediendes vertelden erover. Dat ik daar toch iets van heb meegekregen, hoewel ik toen pas drie jaar was, is toch wel vreemd. Mijn vader geloofde er ook in en vertelde ons een enkele keer erover. Over die vrouw met de wijnvlek, bijvoorbeeld. Kent u die niet? Wanneer mijn vader erover vertelde, deed hij net of hij het zelf had meegemaakt. Hij was een keer met zijn broer naar een dansavond geweest en daar had hij een meisje ontmoet met een mooie witte jurk, die jammer genoeg ontsierd werd door een grote, rode wijnvlek. Ze brachten haar later naar huis en stopten bij een begraafplaats. Waar moet ze toch heen, dacht mijn vader. Ineens was ze verdwenen. En die wijnvlek, … ja, had ze die gemorst? Er was ooit een meisje vermist en dat schijnt daar opgegraven te zijn. Misschien was zij dat spook wel. En zo had hij meerdere verhalen. Over bijvoorbeeld die vrouwelijke boze geest met dat gat in haar rug, de kuntilanak.  Ik heb het nog steeds dat ik bang ben in het donker en ik woon nu in een echt Hollands huis, een boerderijtje, helemaal niet eng dus. En toch heb ik wel eens het gevoel… ik weet het niet… dat heb ik echt nog uit de tijd toen ik nog klein was.Ik heb soms sterke voorgevoelens. Dat zou je ook Indisch kunnen noemen. Ik denk dat het meer in ons zit dan in een gemiddelde Nederlander.”

Dat moet toch wel komen vanwege de sfeer van het Verre Oosten. Andrew (tweede generatie), in Nederland geboren, beleefde zijn bezoek aan Indonesie, toen hij 26 jaar was, als een cultuurschok.

“Iemand heeft mij nog gevraagd of ik nog ‘spiritueel bezig ben geweest’. Op Java woonde de broer van mijn vader. Ik wilde hem zeker opzoeken, maar eerst ging ik met mijn vriend naar Bali. Daar lag ik op het strand en op een gegeven moment, in een soort visioen, zag ik kransen en kruisen. Zal wel, dacht ik. Ik vertelde het wel aan mijn vriend en die maakte er een geintje over. Goed, wij naar Semarang, zoeken, zoeken, bleek dat mijn oom een dag daarvoor was overleden….. Een hele rare gebeurtenis. Of dit nu te maken heeft met het land…..het is wel heel opmerkelijk.”

Truus (tweede generatie) plaatst een en ander in breed perspectief:

“Waar ik heel Indisch in ben, is als het gaat over religie. Als ik het met Geert (haar totokman, red.) over godsdiensten heb, en hoe je de mens ziet zoals die in de wereld staat, dan ben ik heel anders. Ik zie mezelf veel meer als deel van het geheel. Hij is veel Westerser, al is hij wel aan het verindischen. Maar geestelijk kom ik uit uit heel andere achtergrond. Ik zeg wel eens tegen Geert: als ik daar was gebleven, bijvoorbeeld in Thailand en in Maleisië, dan zou ik me daar wel thuis voelen. We maakten op reis een keer een tocht langs een waterval. Bij een heel oude boom werden allerlei dingen geofferd. Ik keek daar niet vreemd van op. Ik kan me daar helemaal in vinden, terwijl Geert zich afvraagt, wat doen al die dingen hier?”.

Wat denkt de derde generatie die geboren en getogen is in het nuchtere Nederland ervan? Carmen en Pascal zijn van de derde generatie. Carmen is in 1980 geboren, haar broer Pascal is een jaar ouder. Op de vraag ” Wat houdt voor u Indisch zijn in?”, komt als antwoord:

“Bijgeloof: als je met drieën op de foto staat bijvoorbeeld, moet je nooit in het midden staan. Je moet liefst helemaal niet met drieën op de foto gaan” (zegt Carmen).  “Al die kleine ritueeltjes, zoals een huis inwijden, dat heeft een naam…, ik weet ‘t niet meer. Als iemand overleden is, moet je een aantal dagen later een ritueel houden om boze geesten te verdrijven.” (zegt Pascal). Indisch bijgeloof is voor hen belangrijk. Pascal zegt over zijn zus:  “Ze ‘voelt’ dingen. Haar vriend wil dat nog niet geloven, er moet misschien eerst iets gebeuren voor hij het gelooft.” Carmen reageert: “Ik denk dat het niet typisch Indisch is, maar Indische mensen staan er wel meer voor open.” Pascal vervolgt: “Een tante van ons heeft een keer een kris schoongemaakt, waarna er in het hele huis een geur hing van verbrande botten en haar. Je moet dan rituelen uitvoeren om de lucht te verdrijven.” Carmen weer: “Ik heb eens meegemaakt dat ik met iemand gewoon in een auto reed en ineens kon ik me een droom herinneren dat ik ook zo in een auto zat en dat we aangereden werden, dus riep ik tegen de bestuurder: ‘Kijk uit, rechts.’ Als ik dat niet had gezegd waren we misschien wel dood geweest.” Het laatste woord hierover is van Pascal: “Veel van onze familieleden kunnen dingen voelen: de tantes die hier in de straat wonen, neven, mijn oom dus (van de krissen). Soms kan ik zelf ook iets voelen, maar niet zo vaak en duidelijk als Carmen. Nederlanders zijn te nuchter om deze dingen te geloven.”

Of dat echt zo is? Gelderland kent ook zo haar voorspellers en genezers. Jomanda hield bijeenkomsten in Tiel. Het is niet zo moeilijk om in de Achterhoek ‘strijkers’ te vinden en ieder jaar trekt de paranormale markt in de Nijmeegse Massinkhal drommen mensen. Natuurlijk, geloof in de aanwezigheid van geesten komt minder voor, heilige krissen zijn er niet en rituelen met speciaal bereid voedsel ontbreken. Maar geloof in magische krachten en bovennatuur was en is in Gelderland niet uitzonderlijk. En soms wordt dat dan gecombineerd met Indisch geloof, zoals het verhaal hieronder van Xenia laat zien.

Gelderse heilige bomen en de Indonesische waringin

Xenia (tweede generatie) woont in Wychen. In 1987 begon ze met een Centrum voor Alternatieve Therapie in Groesbeek. “Ik kon al masseren. Dat kwam omdat ik mijn moeder moest masseren als die last had van astma. Daarna heb ik dat ook gedaan in Ahoy, in Rotterdam, voordat ik naar Gelderland kwam. Op mijn kamer stond een massagetafel. Als iemand naar me toe kwam en zei:  ‘ Xenia, ik voel me zo stijf, dan masseerde ik hem of haar’. Zodoende had ik al ervaring. Ik volgde ook lessen op de School van Natuurgeneeskunde. In het Centrum deed ik aan iriscopie, reflexologie, en tuina massage, dat is een Chinese massage”. Xenia  is  praktiserend katholiek, maar haar opvattingen vloeien over naar andere geloven. Ze vermengt allerlei vormen van spiritualiteit en geloof.

Heeft haar spiritualiteit iets te maken heeft met haar Indische achtergrond?  “In ieder geval wel met mijn moeder, die in Pak Tani geloofde. Toen bij ons achter in de tuin een boom was omgehakt, moest van mijn moeder een slamatan met nasi kuning worden gehouden om de boomgeest tevreden te stellen. Ik was toen acht jaar en de slamatan maakte een diepe indruk op me (….) Mijn overleden Hollandse man was atheïst, maar geloofde wel in natuurwetten. Nou ja, of je het nu natuurwetten noemt of God. Hij kon voorzien. Hij zag wanneer mensen spoedig zouden sterven. Dan zei hij tegen mij: ‘’Heb je niet gemerkt dat die man aan het afscheid nemen is? Hij zal gauw sterven”, en dan had hij gelijk. Zo zei hij ook dat hij over twee weken zou doodgaan. Ik begreep het niet, maar het gebeurde wel. We hebben hem de 40^e dag, de 100^e dag en de 1000^e dag na zijn overlijden herdacht, telkens met slamatans. Met nasi kuning en zeven gerechten. Dan legde ik aan de gasten uit dat de zeven gerechten symbool staan voor een huis, met de muren als de vier windstreken en het driepuntige dak als de drieeenheid van God de vader, de zoon en de Heilige Geest. Zeven is een heilig getal, denk bijvoorbeeld aan de zeven chakra’s. Ook de kleuren hebben een betekenis. En de geuren, die gaan naar boven en begeleiden op de veertigste dag de overledene naar boven. Op de 100^e dag herdenk je de gestorvene, en brandt je kaarsen Op de 1000^e dag heb ik de as van mijn man met een boot verstrooid over de Waal. Dat is geen Indisch gebruik maar komt van de Chinezen. Op de 1000^e dag is het lichaam pas echt vergaan.”

Xenia kan de Indische ‘wereld van boven’ moeiteloos  combineren met Gelders geloof. Ze vertelt dat ze enige jaren geleden tijdens de jaarlijkse Nijmeegse straatmuziekdag het woord heeft gevoerd op het Valkhof. Zij sprak toen over de zomereik bij de St. Walrickkapel  in Overasselt, waar mensen lapjes hangen tegen de koorts. Ze heeft het toen ook gehad over de  Heilige Linde  in Bergharen, waar gelovigen op bedevaart gaan om O.L. Vrouw ter Nood Gods te vereren.  En ze heeft bij die gelegenheid ook nog  verteld over de waringin, de heilige boom van Indonesië en over het eiland Bali waar alles is doordrenkt van geloof in geesten en bovennatuur. De vrouwen offeren er ’s ochtends bij de zee en daarna op andere tijdstippen van de  dag bij de vele tempels.

Zegt Xenia: “Ik zou graag een spirituele reis naar Indonesië organiseren. Een bewustwordingsreis. Je kent de chakra’s? Dat zijn er zeven. Dan gaan we de eerste dag op de eerste chakra werken en blootsvoets lopen, want de eerste chakra heeft te maken met de verbondenheid met de aarde. De tweede dag wordt gericht op de onderbuik enzovoorts. Vind je dat geen goed idee?”

_________________________
Ton van Naerssen is tot aan zijn pensioen verbonden geweest aan de Radboud Universiteit bij de Vakgroep Sociale geografie. Zijn terrein van onderzoek waren de stedelijke problematiek in Zuid-Oost Azië en internationale migratie.
Hij was mede-auteur van het boek ‘Gelders blauw. Indisch leven in de provincie’. Deze publicatie is gebaseerd op interviews met Indische Nederlanders van de tweede en derde generatie woonachtig of opgegroeid in Gelderland. Dit artikel is het zevende hoofdstuk.

Meer informatie over het boek:
Titel: ‘Gelders blauw. Indisch leven in de provincie’
Uitgave van: BnM uitgevers
Plaats en jaar van uitgave: Nijmegen 2007
ISBN: 978-90-77907-30-6